نتایج تحلیل آموزه‌های قرآنی و حدیثی و فراتحلیل مطالعات پیمایشی موجود، حاكی از وجود راهبردهایی چون: «گفتمان‌سازی انفاق قرآنی»، «توسعه‌ی بخش خيريه»، «بهبودبخشی به کیفیت تخصيص وجوه خيرخواهانه» و «بهبودبخشی به کیفیت جمع‌آوری وجوه خيرخواهانه» برای ارتقاء خيريه در كشور است. برای تحقق هريك از اين راهبردها، راهکارهای جزئی و عملياتی همچون حرفه‌ای کردن بخش خيريه، فراهم آوردن امكان مديريت تخصيص وجوه توسط نيكوکاران، با گسترش تبلیغات و تحريك انگیزه‌ها قابل ارائه است.

برای آگاهی بیشتر:

Charity Navigator، بزرگترین ارزیاب خیریه‌ها


تقاضای وجوه خیر

در اینجا شواهد فراوانی وجود دارد که بیانگر تشدید فقر در ایران و افزایش تقاضای وجوه خیرخواهی است. در ادامه تلاش می‌شود تا به‌اختصار برخی از این شواهد بیان شود.

شاهد اول: آمار درآمد، هزینه‌ی خانوارهای ایرانی، که توسط مرکز آمار منتشر می‌شود حاکی از وضعیت نامطلوب توزیع درآمد در کشور و افزون بودن فقرا بر اغنیا است. در ذیل به برخی از این آمار اشاره می‌گردد:



شاهد دوم: شاهد دیگری که به طور تلویحی عدم تعادل درآمد هزینه‌ی بخش اعظم خانوارهای ایرانی را نشان می‌دهد، مطالعات صورت‌گرفته برای خوشه‌بندی خانوارها در طرح هدفمندی یارانه‌ها است که اجمالا حاکی از وجود چنین پدیده‌ای است. در این گزارش که براساس اطلاعات اقتصادی خانوار تنظیم شده است، جمعیت کشور به سه خوشه با ۱۰ دهک تقسیم بندی شده است. خوشه‌ی اول، دهک اول تا چهارم؛ خوشه‌ی دوم، دهک پنجم تا هفتم و خوشه‌ی سوم، دهک هشتم تا دهم را شامل می‌شود. براساس این طرح درآمد ماهانه‌ی سرانه‌ی خانواده‌ی ۶ نفری در خوشه‌ی یک، کمتر از ۴۷۳ هزار تومان است خانوار ۶ نفره‌ای که درآمد ماهانه‌ی سرانه‌اش بین ۴۷۳ هزار تومان تا ۷۸۸ هزار تومان باشد در خوشه‌ی سوم قرار می‌گیرد.

شاهد سوم: طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، خط فقر کلیه‌ی خوشه‌ها در مناطق روستایی و یا شهری از سال ۱۳۹۵ روندی افزایشی را طی نموده است؛ هرچند افزایش فقر در مناطق روستایی شتاب بیشتری نسبت به مناطق شهری داشته است. این موضوع حاکی از قرار گرفتن افراد بیشتری در زیر خط فقر در سال ۱۳۹۷ نسبت به سال‌های قبل است. شرایط داخلی کشور حاکی از این است که طی سال‌های اخیر این روند بر اثر سوء‌مدیریت‌های داخلی و دشمنی‌های خارجی رو به فزونی گذاشته است. در هر صورت اگر افزایش‌های بیش از پیش فقر در ایران بر اثر کاهش ارزش پول ملی در سنوات اخیر شدت یافتن تحریم‌ها نیز چشم پوشی شود وضعیت فقر در کشور با وضعیت مطلوبی که قبلاً تصویر شد بسیار فاصله دارد. برای ارتقا بخش خیریه و رسیدن به وضعیت مطلوب که همانا برابری عرضه و تقاضا، بلکه فزونی عرضه بر تقاضاست می‌توان راهبردها و راهکارهای مناسبی را اتخاذ کرد که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌گردد.


راهبرد اول: گفتمان‌سازی انفاق قرآنی

براساس آموزه‌های قرآنی ضعف اعتقاد به مالکیت اصیل خداوند بر همه‌ی اموال، ضعیف بودن ایمان افراد به عالم آخرت، خوش‌گمان نبودن به تحقق وعده‌های الهی، ضعف کرامت نفس، ترس از فقر و فلاکت و ضعف باور به امتحانات الهی میزان انفاق را کاهش داده و موجب ازدیاد فقر می‌شود. در اینجا برای تحقق بخشی به این راهبرد راهکارهایی پیشنهاد می‌شود:



ترویج باور به مالکیت اصیل خداوند: باور به مالکیت اصیل خداوند بر همه‌ی اموال، انسان را تا سرحد بندگی حقیقی پیش خواهد برد و از خود گذشتگی مالی را برای نفس سرکش هموار می‌کند (نور: ۳۳)

تقویت روحیه معادباوری: ایمان به غیب و معاد باوری، بخشش و ایثار، گذشتن از مال را برای انسان تسهیل می‌کند.

تقویت کرامت نفس: در گفتمان اسلامی کسی که دارای کرامت نفس باشد، بخشش برای او سهل و راحت می‌شود و اموال و دارایی‌های او در پیش چشمش کوچک و پست می‌شوند.

ترویج روحیه‌ی عدم ترس از فقر و فلاکت: شیطان همواره انسان را از فقر و نداری می‌هراساند. از این رو هر میزان که تحت‌تأثیر وسوسه‌های شیطانی قرار گیرد کمتر بخشش و خیرخواهی می‌کند (بقره: ۲۶۸)

ترویج باور به وسیله‌ی آزمایش بودن فقیر: فقیر وسیله‌ای از وسایل آزمایش الهی و فرستاده‌ای از طرف خداوند قلمداد شده است. کسی که به او ببخشاید در واقع به خداوند بخشیده است و کسی که او را رد نماید خداوند را رد نموده است (نهج البلاغه، ح ۳۰۴؛ تمیمی آمدی، ۱۳۸۷، صفحه ۳۵۳۹)


راهبرد دوم: توسعه‌دادن بخش خیریه

یکی از چالش‌های اساسی در بخش خیریه که موجبات کاهش عرضه وجوه خیر را فراهم می‌آورد، عدم توسعه‌یافتگی این بخش است. رفع این چالش، وابستگی مستقیم به میزان اهتمام مسئولان امر وسیاست‌گذاران بخش خیرهی دارد. با اتخاز راهکاری همچون حرفه‌ای‌کردن بخش خیریه، این بخش به سمت توسعه‌یافتگی نزدیک می‌شود و موجبات ازدیاد عرضه وجوه خیر را در کشور فراهم می‌کند.


راهکار: حرفه‌ای‌کردن بخش خیریه

بسیاری از متخصصان حوزه‌ی خیریه بر این نکته تأکید دارند که وجود یک بخش خیریه‌ی پیشرفته و توسعه‌یافته از ملزومات رشد کمک‌های خیریه است. زمانی که سازمان‌های خیریه مدیریت مالی مناسبی داشته باشند به خوبی سازماندهی شوند و از تخصص‌های لازم در عملیات خود بهره‌مند باشند، آنگاه اهدا‌کنندگان تمایل بیشتری برای اهدای کمک‌های خیر پیدا می‌کنند.

برای آگاهی بیشتر:

پایش و ارزیابی خیریه‌ها


راهبرد سوم: بهبودبخشی به کیفیت تخصیص وجوه خیرخواهانه

یکی از چالش‌های موجود در بخش خیریه که موجب کاهش عرضه وجوه خیر در کشور شده است، چالش‌های مربوط به کیفیت تخصیص وجوه خیرخواهانه است. اتخاذ راهکارهایی همچون نظارت توسط نیکوکار، نمایش اثربخشی و کاهش هزینه‌های تحقیق و راستی‌آزمایی می‌تواند کیفیت تخصیص وجوه خیرخواهانه را بهبود بخشد.



همچنین از طریق رعایت اولویت‌ها و ضرورت‌ها در بخشش، تخصیص وجوه خیرخواهانه به بخشش‌های مداوم و مستمر، تنوع‌آفرینی در منابع مالی و روش‌های بخشش و فراگیر کردن موارد مصرف، می‌توان کیفیت تخصیص وجوه خیریه را ارتقا داد.


راهبرد چهارم: بهبود‌بخشی به کیفیت جمع‌آوری وجوه خیرخواهانه

یکی دیگر از چالش‌های فراروی بخش خیریه که عرضه‌ی وجوه خیر را با کاهش مواجه کرده است چالش‌های مربوط به جمع‌آوری وجوه خیریه است که می‌توان با اتخاذ راهکارهایی همچون گسترش تبلیغات و تهییج انگیزه‌ها، تخصیص و اعطای تسهیلات و خدمات، تنوع‌بخشی به شیوه‌های ترغیب به بخشش و کاهش هزینه‌های عملیات اجرایی، بر این قبیل چالش‌ها فائق آمد و بخش خیریه را رونق بخشید.

نتایج و رهیافت‌ها

شواهد تاریخی موجود از زمان صدر اسلام در زمینه‌ی کیفیت عرضه و تقاضای وجوه خیر در بخش خیریه همچنین توصیفات روایات از کیفیت عرضه و تقاضای بخش خیریه در عصر مهدویت حاکی از این است که وضعیت موجود کشور فاصله‌ی زیادی با وضعیت مطلوب ترسیم شده در حوزه‌ی خیرخواهی دارد که عرضه‌ی وجوه خیر از تقاضای آن افزون‌تر باشد. این وضعیت، وضعیتی آرمانی و دست نیافتنی نیست زیرا تجربه‌ی صدر اسلام گواهی صادق بر محقق‌شدن این وضعیت در جامعه‌ی اسلامی است. در این مقاله تلاش شد تا ضمن ارائه‌ی تصویری از وضعیت مطلوب و وضعیت موجود راهبردهایی که می‌تواند به بهبود وضعیت موجود کمک نموده آن را به وضعیت مطلوب نزدیک کند به اختصار تشریح گردد. این راهبردها در قالب چهار راهبرد و هر راهبرد در ضمن چند راهکار تبیین شده است.

برای آگاهی بیشتر:

مؤثرترین خیریه‌های اسلامی در سال 2023